ከመጻሕፍት ዓለም - Book shelf 📗📚📖

2023-06-03 19:32:30 ውከላዊነት ብያንስ <<ውጫዊውን ዓለም በመገንዘብ ረገድ ንቃተ-ህሊና ሱታፌ አልባ (passive) ሳይሆን የራሱ አስተዋፅኦ አለው>> የሚለው ክፍል ወደ ትክክለኛው የንቃተ-ህሊና ምንነት ሞዴል የቀረበ ምልከታ ያለው መሆኑ ነው። ትክክለኛው ሞዴል ግን ምንድን ነው? የሚልን ጥያቄ እዚህ ላይ ለማብራራት የፅሑፉ መጠነ-ይዘት ስለማይፈቅድ በምሳሌ ብቻ ተመልክተነው እናልፋለን (ሙሉ ሐተታውን ግን በፍልስፍና ትምህርት ቅፅ-፪ ላይ ከአይን ራንድ ፍልስፍና አንፃር ዳስሸዋለሁ)። ለምሳሌ አንድ ሮቦት ከፊት ለፊቱ ያለውን ዛፍ በሴንሰሮቹ አማካኝነት ሲመለከት የሮቦቱ central processing unit የሚደርሰው ምስል የዛፍ ምስል ሳይሆን በኤሌክትሪ ሲግናል አማካኝነት የሚፈጠር bits and bytes ነው። ንቃተ-ህሊናም በተመሳሳይ በስሜት ህዋሳቶቹ አማካኝነት አንድን ዛፍ ሲመለከት አእምሮ ላይ ይሚፈጠረው ምስል የዛፍ ቅርፅ ሳይሆን ኒውራል ኢንፎርሜሽን ነው። ስለዚህ አንዳንድ ሳይኮሎጂስቶች እና መፃህፍቶቻቸው <<የአይናችን ረቲና ላይ የሚፈጠረው ምስል የተገለበጠ ሆኖ ሳለ አእምሮአችን እንዴት አድርጎ ነው ምስሉን አቃንቶ የሚቀበለው?>> የሚል ጥያቄ በማቅረብ አእምሮአችን ላይ የሚፈጠር (ለምሳሌ የተቃና የዛፍ ቅርፅ) ምስል እንዳለ አድርገው የሚያወዛግቡን ስለ ኒውሮሎጂ ያላቸው ግንዛቤ ዜሮ በመሆኑ ወይም ደግሞ የጥሬ እውንነት ወይም የውከላዊነት ሞዴል ሰለባ ስለሆኑ ነው ማለት ነው። ንግባእ እንኬ ሀበ ጥንተ ነገር...

ወደ ቀደመ ነገራችን ስንመለስ ውከላዊነት (representationalism) የራሽናሊዝም አባት በሆነው ዴካር ተጀምሮ በተለያዩ ራሽናሊስቶች እና ኢምፕሪስስቶች አልፎ ካንት ላይ ሲደርስ ጫፍ የረገጠበት ታሪካዊ ሂደት ነው ያለው።

ራሽናሊስቶቹን የሚወክለው ዴካር <<ንቃተ-ህሊናችን በቀጥታ ሊገነዘበው የሚችለው ነገር ውጫዊውን ዓለም ሳይሆን በአእምሮአችን ውስጥ የሚያገኛቸውን አእምሮአዊ ምስሎችን (percepts) ነው>> የሚለውን ክፍል ከውከላዊነት ይቀበልና፤ አእምሮአዊ ምስሎቹ ከንቃተ-ህሊናው ውጪ ያለን ዓለም የሚወክሉ መሆናቸው ላይ ግን ጥያቄ ያነሳል ወይም ይጠራጠራል።

አንደኛው የዴካር የጥርጣሬ ምክንያት ለመረዳት እስቲ ከካሜራ ጋር በማነፃፀር እንመልከተው። በአእምሮአችን ውስጥ በዓይነ-ህሊናችን የምንመለከታቸው ምስሎች ልክ የካሜራ ስክሪን ላይ የምንምለከተውን ዓይነት ውጫዊውን ዓለም የሚወክሉ ናቸው ብለን እንውሰድና፤ አንድ ማሳ ላይ ያለን ፈረስ በካሜራ ፎቶ እያነሳን ነው እንበል። በካሜራችን ስክሪን ላይ ያለውን ምስል ያ ፎቶ ልናነሳው የፈለግነውን ፈረስ የሚወክል መሆኑን ለማረጋገጥ አይናችንን ከካሜራው ስክሪን ነቅለን ወደ ማሳው በማማተር ምስስሎሹን ማመሳከር እንችላለን። ነገር ግን በዓይነ ህሊናችን የምንመለከተውን አእምሮአዊ የፈረስ ምስል ትተን ከአእምሮአችን ወጥተን ውጪ ያለውን ፈረስ የምንመለከትበት መንገድ ስለሌለ፤ አእምሮአችን ውስጥ ያለውን የፈረስ ምስል ትክክለኛው የፈረስ ምስል የሚወክል መሆኑን እርግጠኛ መሆን አይቻልም ነው የዴካር መከራከሪያ። ሌላኛው የዴካር መከራከሪያ ደግሞ በአእምሮ ምስሎች መካከል ያለ ልዩነት ላይ የሚመሰረት ነው። ለምሳሌ ውሃ ውስጥ የገባ እርሳስ የተጣመመ እና ያጠረ ሆኖ ይታየናል። የትኛው ነው ትክክለኛው እርሳስን የሚወክለው አእምሮአዊ ምስል? ውሃው ውስጥ ያለው ወይስ ከውሃው ውጭ? በነዚህ እና ሌሎች ተመሳሳይ ምክንያቶች የተነሳ ዴካርን <<በቀጥታ መገንዘብ የምችለው አእምሮአዊ ምስሎችን እንጂ ከአእምሮዬ ውጪ ያሉትን— በካንት ቋንቋ things-in-themselves—አይደለም>> ወደሚል ድምዳሜ አድርሶታል። (አሁንም የዴካር ውከላዊነት እና ህፀፆቹ በ የፍልስፍና ትምህርት ቅፅ-፪ መፅሐፋችን በስፋት ዳስሸዋለሁ።)

ለኢምፕሪስዝም ፅኑ መሰረት የጣሉት ፍራንሲስ ቤከን እና ጆን ሎክ ቢሆኑም፤ ቤከን በጥቅል ይሆንታ (inductive generalization) እይታው ላይ ሎክን ደግሞ በተለይም ከራሽናሊስቶች ጎራ ክፉኛ ለትችት የዳረገውን የአንደኛ ደረጃ (primary) እና ሁለተኛ ደረጃ (secondary) የምስለ-አካላት (perceptions) ዓይነቶች (qualities) እይታው ላይ የሚነሱባቸውን ትችቶች በማስወገድ፤ ኢማኑኤል ካንትን ከ"አእምሮአዊ እንቅልፉ (intellectual slumber)" እንዲነቃ ያደረገ ተግዳሮት ያለው የኢምፕሪስዝም መሰረት ያስቀመጠው ግን ዴቪድ ህዩም ነው።

ዴቪድ ህዩም ለአእምሮአዊ ምስሎች መፈጠር መነሻው ውጫዊ ዓለም መሆኑን ያስረግጥና አእምሮአችን ውስጥ የሚፈጠሩት ምስለ-አካላት ግን ውጫዊ ዓለም ላይ ያሉትን ነገሮች በትክክል የሚወክሉ ሊሆኑ አይችሉም ይላል። ምክንያቱም ከውጫዊው ዓለም በስሜት ህዋሳቶቻችን በኩል ወደ አእምሮአችን የሚላኩት የቅርፅ፣ የእርዝመት፣ የድምፅ፣ የከለር... ወዘተ ዓይነት የተለያዩ እና የተበታተኑ ህወስታዊ ቅንጣቶች (sensory atoms) ስለሆኑ፤ እነዚህን የተለያዩ ህወስታዊ ግብአቶች በአንድነት አቀናጅቶ ውጫዊው ዓለም ላይ ያለን ነገር የሚወክል ምስል ሊሰጠን የሚችል አስገዳጅ ሂደት (necessary process) የለም ይላል ህዩም። እንዲያውም ኋላ ላይ ህወስታዎችን (sensations) ብቻ በመቀበል የተጠመደ ንቃተ-ህሊና ነገሮችን መገንዘብም ሆነ ፅንሰሐሳብ መስራት የማይቻለው ከሆነ <<ህወስታዎችን የሚመዘግብ ንቃተ-ህሊናስ አለ ለመሆኑ?>> ወደሚል ጥርጣሬ ሁሉ ገብቶ መያዣ መጨበጫ ወደ ሌለው የተጠራጣሪ ሽባነት አምርቶታል። ቀን ሲፅፈው የዋለውን ማታ ተመልሶ ሲያየው ለምን እንደዛ እንደፃፈ እስከማይገባው ድረስ ሆኖ ነበር ይላል Leonard Peikoff።

አሁን በኢምፕሪስስቶች እና በራሽናሊስቶች መሐል ያለውን ውዝግብ እንመልከት።

በኢምፕሪስስቶች በኩል ያለው ችግር የእውቀት መነሻችን ውጫዊው ዓለም ነው ይላሉ፤ ነገር ግን በስሜት ህዋሳቶቻችን አማካኝነት የምንገነዘባቸው ነገሮች አሁን ስርዓት የያዙ የተደራጁ የተቀናጁ ሆነው የምንመለከታቸው ቢመስለንም ነገ ስርዓት እንደያዙ እንደተደራጁ እንደተቀናጁ እንደምናገኛቸው እርግጠኛ የምንሆንበት መንገድ የለንም ነው። በራሽናሊስቶች በኩል ያለው ችግር ደግሞ ከውስጣዊ ምስለ-አካላት (percepts/ideas) በመነሳት ወደ ውጭም መመልከት ሳያስፈልገን ነገሮችን በነበሩበት ስርዓታዊ ቅርፅ ማግኘት እንችላለን ቢሉም ውጫዊዉን ዓለም ከውስጣዊው ዓለም የሚያገናኙበት ጥርት ያለ ድልድይ ግን መስራት አልቻሉም ነው።

እዚህ ላይ ነው እንግዲህ ኢማኑኤል ካንት ሁለቱንም የሚያስታርቅ ሐሳብ አለኝ ብሎ የሚከሰተው።

በክፍል አምስት እንደተመለከትነው ካንት እውንነትን (reality/noumena) መስሎ ከሚታየን (appearance/phenomena) በመለየት ነው የሚነሳው። የእውቀት መነሻ ውጫዊው ዓለም መሆኑን ከኢምፕሪስስቶች ጋር ይስማማና በስሜት ህዋሳቶቻችን አማካኝነት የምናገኘውን እውቀት ግን ከእውንነት ጋር ማመሳከር አንችልም በማለት ከራሽናሊስቶች ጋር ይስማማል። ይህ በስሜት ህዋሳት በኩል የተገኘን ምስለ-አካል (percept) ከውጫዊ እውንነት ጋር የማነፃፀር መንገድ እንደ ራሽናሊስቶቹ እና ኢምፕሪስስቶቹ ከውከላዊነት የወረሰው ትውፊት ቢሆንም፤ ከኢምፕሪስስቶቹ እና ራሽናሊስቶቹ አይነት ውከላዊነት ግን ፍፁም የተለየ ነው። ለምሳሌ ህዩምን እና ዴካርን ብንወስድ፤ ህዩም በስሜት ህዋሳቶቻችን በኩል የምናገኛቸውን ህወስታዊ ቅንጣቶችን (sensory atoms) አደራጅቶና አቀናጅቶ ክፈት / አስተያየት ይስጡ

2023-06-03 19:32:30 ድህረ-ዘመናዊነት (Postmodernism): ማህበረሰባዊ ዕዳ ወይስ ቡራኬ?

(ዮናስ ታደሰ)

ክፍል ስድስት-ሀ

ማስታወሻ:

"ድህረ-ዘመናዊነት ዕዳ ወይስ ቡራኬ?" ለሚል ጥያቄ መልስ ከመስጠቴ በፊት ኢማኑኤል ካንት በኢምፕሪስስቶች እና በራሽናሊስቶች መሐከል ፈጠረው ስለሚባለው ድልድይ መዳሰስ ግድ ስለሚለኝ እናም ፅሑፉ እጅግ በጣም ሊረዝም ስለሆነ ይሄን የመጨረሻውን ክፍል በሁለት ከፍዬ (ክፍል ስድስት-ሀ እና ክፍል ስድስት-ለ) ለማቅረብ ነው የወሰንኩት። በስብሐትኛ እነሆ በረከት!

3. ድህረ-ዘመናዊነት ዕዳ ወይስ ቡራኬ

3.1 ለኢምፕሪስስቶች እና ለራሽናሊስቶች የተሰጠ የካንት ምላሽ

ካንት በኢምፕሪስስቶች እና በራሽናሊስቶች መሐል የነበረውን ልዩነት አጥፍቶ ፈጠረው ስለሚባለው ድልድይ ለመረዳት፤ በነዚህ ሁለት ጎራዎች መካካል የነበረውን አለመግባባት በትክክል መረዳት ያስፈልጋል። በመካከላቸው የነበረውን አለመግባባት ለመረዳት ደግሞ በፍልስፍና ታሪክ ውስጥ የነበሩ ሁለት ዓይነት የንቃተ-ህሊና (consciousness) ምንነት አረዳዶችን መመልከት ግድ ይላል። አንደኛው ጥሬ እውንነትን (naïve realism) የሚያቀነቅን ሲሆን ሁለተኛው ደግሞ የቅጂ/የውከላዊነት (representationalism) እይታ የሚያቀነቅን ነው። እነዚህ ሁለት ምልከታዎችን በተመለከተ David Kelley "Evidence of the Senses" በሚል መፅሐፉ በስፋት እና በጥልቀት Harry Binswanger ደሞ "How we know" በሚል መፅሐፉ በተወሰነ መልኩ የዳሰሷቸው ሲሆን፤ ለዚህ ፅሑፍ አውድ እና መጠነ-ይዘት በሚመጥን መልኩ ፍሬ-ሐሳቦቻቸውን ጨምቄ አቀርበዋለሁ።

ጥሬ እውናዊነት (Naïve Realism)

ጥሬ እውናዊናት ንቃተ-ህሊናን ከእሱ ውጭ ያሉ ህልው ነገሮችን የሚገነዘብ አካል አድርጎ የሚቀበል ሲሆን፤ ንቃተ-ህሊና ነገሮችን የሚገነዘብበት መንገድ ግን ልክ መስታወት ከፊት ለፊቱ የተቀመጠን ነገር ቀጥታ በማንፀባረቅ ምስል እንደሚፈጥረው ዓይነት ነው ይላል። ማለትም ልክ መስታወት ምስሉን ስለሚያንፀባርቅበት ተቀዋሚ (object) የሚጨምረው ሆነ የሚቀንሰው ነገር ሳይኖር በቀጥታ ምስሉን እንደሚያንፀባርቀው ሁሉ፤ ንቃተ-ህሊናም ውጭያዊን ዓለም በቀጥታ ያለምንም ሱታፌ (passively) የሚያንፀባርቅ ነው። በጥሬ እውናዊነት አረዳድ መሰረት ንቃተ-ህሊና የእውንነት መለይያ (identification) መሳሪያ ሳይሆን የማባዣ (reproduction) መሳሪያ ነው ማለት ነው።

የጥሬ እውናዊነት የንቃተ-ህሊና አረዳድ/ሞዴል እንዲህ ግልፅ ተደርጎ ሲቀመጥ ሞኛ ሞኝ ቢመስልም አሪስቶትል ጭምር ሲከተለው የነበረ የንቃተ-ህሊና አረዳድ ነው። (ለፍልስፍና እና ለሳይንስ ቅርበት የሌላቸው ወይም ደግሞ በእነዚህ መስኮች ተገቢውን እውቀት ያላዳበሩ ሰዎች አሁንም ድረስ የሚከተሉት የንቃተ-ህሊና ሞዴል ነው።) ለምሳሌ በጥሬ እውናዊነት መሰረት አንድ ሰው ዛፍ ሲመለከት በአእምሮው ውስጥ የዛፉ ምስል ይቀረፃል ማለት ነው። (ምስል-1 ከስር ይመልከቱ) አሪስቶትል ይህ የዛፉ ቅርፅ በአእምሮአችን ውስጥ እንዴት እንደሚፈጠር ለማስረዳት አንድ ክብ ማህተም በቀለጠ ሰም ላይ የሚያሳርፈውን የማህተሙ ቅርፅ አይነት አድርገን እንድንመለከተው ይመክረናል። ንቃተ-ህሊናችን የቀለጠው ሰም ሲወክል ዛፉ ደግሞ ማህተሙን የሚወክል መሆኑ ነው። ልክ የማህተሙ ቅርፅ (form) እንጂ የማህተሙ ማተር/matter (ብረት ወይም እንጨት) በቀለጠው ሰም ላይ እንደማያርፍ ሁሉ ንቃተ-ህሊናች ላይ የሚፈጠረው ምስልም የዛፉ ቅርፅ (form) እንጂ የዛፉ ማተር እንዳልሆነ ያስረዳል—አሪስቶትል። (Aristotle, De Anima)

የጥሬ እውናዊነት አረዳድ ብዙ ችግሮች ያሉበት እና ተጠራጣሪ ፈላስፎች (ሶፊስቶች) ገና ከጅምሩ ጥያቄ ሲያነሱበት የነበረ አረዳድ እና አሪስቶትልም ቢሆን አጥጋቢ ምላሽ ያልሰጠበት ጉዳይ ነው። ለምሳሌ አንድ ሰው እጁን በጣም የሞቀ ውሃ የያዘ ባልዲ ውስጥ ከትቶ ቆይቶ እጁን ለብ ያለ ውሃ የያዘ ሌላ ባልዲ ውስጥ ቢከትተው የሚሰማው እና፤ አንድ ሌላ ሰው ደግሞ እጁን በጣም የቀዘቀዘ ውሃ የያዘ ባልዲ ውስጥ ከትቶ ቆይቶ ለብ ያለ ውሃ ከያዘው ባልዲ ውስጥ መልሶ ቢከትተው የሚሰማው ስሜት ስለሚለያይ በእርግጥም ንቃተ-ህሊና ምንም አስተዋፅኦ የሌለው ሱታፌ-አልባ (passive) ምስል ማባዣ እንዳልሆነ ያሳያል የሚል ተገቢ ክርክር በማቅረብ ጥሬ እውናዊነትን ሲሞግቱ ነበር—ሶፊስቶቹ።

በፍልስፍና ታሪክ ውስጥ የጥሬ እውናዊነት አቀንቃኞች እና ተጠራጣሪ ፈላስፎች/ሶፊስቶቹም ጭምር በጋራ የሚቀበሉት እስከ አሁንም ድረስ ብዙ አቀንቃኞች ያሉት አንድ መሰረተ-ሐሳብ (premise) ግን አለ። ይኼውም:-

<<ንቃተ-ህሊና በሚገነዘበው ውጭያዊ ተቀዋሚ ነገር (object) ላይ የራሱ የሆነ አስተዋፅኦ የሚያበረክት ከሆነ (እንደ መስታወት በቀጥታ ምስሉን የማያንፀባርቅ ከሆነ)፤ ንቃተ-ህሊና ስለ ውጭያዊው ዓለም ትክክለኛ ምስል ሊሰጠን አይችልም>> የሚል ቅድመ-ግምት (assumption) የሚጋሩ መሆናቸው ነው።

ይህ መሰረተ-ሐሳብ በኢምፕሪስስቶች እና ራሽናሊስቶች መካከል ያለውን ቅራኔ ለማንፀር ስለሚጠቅመን በአእምሮአችን ይዘን ወደ ሁለተኛው የንቃተ-ህሊና ምንነት አረዳድ/ሞዴል እንሻገር።

ውከላዊነት (Representationalism)

ውከላዊነት ላይ የተለያዩ ህልዮቶች (theories) ቢኖሩም በአጠቃላይ ግን ንቃተ-ህሊና ከሱ ውጪ ያሉ ህልው ነገሮች የሚገነዘበው ጥሬ እውናዊነት እንደሚለው በቀጥታ እንደመስታወት በማንፀባረቅ ሳይሆን የስሜት ህዋሳቶቻችን በመካከለኛነት በሚያቀነባብሩት/በሚያደራጁት ምስል አማካኝነት ነው የሚል ነው። ስለዚህ እንደ ውከላዊነት አረዳድ ከሆነ ንቃተ-ህሊናችን በቀጥታ የሚገነዘበው ነገር ውጭያዊውን ዓለም ሳይሆን በአእምሮአችን ውስጥ የሚያገኛቸውን ውጭያዊውን ዓለም ይወክላሉ ተብለው የሚታሰቡት ምስሎችን ነው ማለት ነው።

እንደዚህ ዓይነቱ የውከላዊነት አረዳድ በአእምሮአችን ውስጥ ያሉትን ምስሎች በቀጥታ እንድንመለከት የሚያስችለን ዓይነ-ህሊና አለን ብሎ የሚቀበል በመሆኑ የጥሬ ንቃተ-ህሊና አረዳድን በአእምሮ ውስጥ የሚከናወን ነገር አድርጎ ይወስደዋል ማለት ነው። (ከስር የተያያዘውን ምስል-2 ይመልከቱ) ይሄ ደግሞ ብዙ ችግሮች ያሉበት ሞዴል ነው። ለምሳሌ በአእምሮአችን ውስጥ ያለው ዓይነ-ህሊና (ወይም ድቃቃ ሰው) በእሱም ውስጥ ሌላ ዓይነ-ህሊና አለ? ዓይነ-ህሊና ውስጥ ያለው ዓይነ-ህሊና ውስጥስ... እያለ ወደ የትየሌለ ዓይነ-ህሊናዎች ህፀፅ ሊያመራ ይችላልና።

አሁን በጥሬ እውናዊነት እና በውከላዊነት መካከል በአለ ልዩነት እና አንድነት መነፅር በኢምፕሪስስቶች እና በራሽናሊስቶች መካከል ያለውን ውዝግብ እንቃኛለን። ከላይ ከፍ ብሎ እንደ ተጠቆማው በጥሬ እውናዊነት አቀንቃኞች እና በውከላዊነት አቀንቃኞች መሐል ያለው አንድነት ሁለቱም <<ንቃተ-ህሊና በሚገነዘበው ውጭያዊ ተቀዋሚ ነገር (object) ላይ የራሱ የሆነ አስተዋፅኦ የሚያበረክት ከሆነ (እንደ መስታወት በቀጥታ ምስሉን የማያንፀባርቅ ከሆነ)፤ ንቃተ-ህሊና ስለ ውጭያዊው ዓለም ትክክለኛ ምስል ሊሰጠን አይችልም>> የሚል ቅድመ-ግምት የሚቀበሉ መሆናቸው፣ በተጨማሪም እውነት ማለት <<በአእምሮችን ውስጥ ያሉትን ሐሳቦች ከውጫዊ ዓለም ጋር በማመሳከር የሚገኝ ነገር እንድሆነ>> ስለሚቀበሉ፣ እና ግን ሁለቱም ምልከታዎች የተሳሳቱ የንቃተ-ህሊና ምንነት ሞዴሎች መሆናቸው ሲሆን፤ ልዩነታቸው ደግሞ ክፈት / አስተያየት ይስጡ

2023-06-03 19:31:41 ክፈት / አስተያየት ይስጡ

2023-06-01 14:09:53 ጉዞ ከደራሲ ዓለማየሁ ገላጋይ ጋር!

የጉዞ ቦታ ፦ ወደ ሐረ ሸይጣን!

አዘጋጅ :- ስሙ ኦዲዮ ቡክስ ከ ያምራል አፍሪካ Tour And Travel ጋር በመተባበር

የጉዞ ቀን :- ሰኔ 3 እና ሰኔ 4 ( የአዳር ፕሮግራም)

በቦታው ያሉ ነገሮች ፦ ሃይቅ ፣ ዋሻ ፣ ጥሩ እይታ ያላቸው ቦታዎች እንዲሁም የአካባቢው ባህላዊ መልክ

ተግባራት ፦ ሀይኪንግ ፣ ከዓለማየሁ ገላጋይ ጋር አዝናኝ ጨዋታዎች ፣ የሚያሸልሙ የእሳት ዳር ጨዋታዎች

የምናሟላቸው ነገሮች ፦ መኝታ ፣ ምግብ (ምሳ ፣ ራት ፣ እና ቁርስ) ውሃ

ይምጡ አብረውን ይጓዙ!

Ruth Habte Mariyam ክፈት / አስተያየት ይስጡ

2023-06-01 14:09:11 ክፈት / አስተያየት ይስጡ

2023-05-28 19:32:15 ምሳሌ፡- ‹‹እንዲያውም ጎበዝና ሰነፍ ተማሪዎችን የሚያመሳስለን አንድ ነገር ሁለታችንም ትምህርት አለመውደዳችን እንደሆነ ደርሼበታለሁ›› (ገጽ 1)፤ ‹‹እሱ ሙስሊም አይደለም። ግን የነቢዩ ሞሐመድ ልደት ከከድር ይልቅ ያሳስበዋል›› (ገጽ 2)፤ ‹‹ኮሶ በመድኀኒት ይሽራል። አውግቸው ግን ማርከሻ የለውም›› (ገጽ 12)፤ ‹‹የመምህር አውግቸውን ፊት ከማይ የሚመጣው እንቁጣጣሽ ልብስ ሳይገዛልኝ ቢቀር ይሻለኛል›› (ገጽ 12)፤ ‹‹ራሱ ክላሽ ታጥቆ ሲያበቃ ግን እናባዬን ሊቀማ መሞከሩ ጅል መሰለኝ›› (ገጽ 37)፣ ‹‹ጎሊያድን ያለወንጭፍ የምገጥምበት ሰዓት አሁን መጣ›› (ገጽ 70)፣ ‹‹አምስተኛ ክፍል ት/ቶቹ በዙ። እኔም አበሳዬ በዛ›› (ገጽ 161)፣ ‹‹አባዬ ሲያወራ ያዲሳባው ቤተመንግስት ሦስት አጥር ነው ያለው ይላል። የእኔ ሦስት አጥር እህቴ ናት›› (ገጽ 169) እና ሌሎችም።

#ኑረታዊነት/Existentialism - ይኼ ነጥብ በትረካ ውስጥ ቦግ-ሕልም የሚል አንድ ቴክኒክ ነው፤ ኤግዚስቴንዣሊስም የኑረታዊነት ወ የፍጥሐዊነት መብሰክስክ ነው፤ Existentialists explore questions related to the meaning, purpose, and value of human existence. Common concepts in existentialist thought include existential crisis, dread, and anxiety in the face of an absurd world, as well as authenticity, courage, and virtue…እንዲል ደራሲው በትረካ ዐውድ እና በገጸ-ባሕርይ ሥሜት እየተመራ የተለያዩ ኑረታዊ፣ ፍትሐዊ፣ ፍልስፍናዊ ጥያቄዎችን ያነሳል። ለምሳሌ ገጽ 73፣ 81፣ 138፣ 140፣ 142፣ 144፣ 145፣ 201፣ 250-251 የተነሱ ሐሳቦችን መመልከት እንችላለን።

#ምልክት/Symbolism - ምልክት የድርሰት ማኅበረሰብን ባሕል፣ ሃይማኖት፣ ቋንቋ፣ ወግ ይወክላል። እውነት የሚመነጨው ከምልክትና ከማኅበረሰብ ፎክሎር እንደሆነ ይታመናል። አብነት እንጥቀስ፡- የዛፍና የደብር፣ የእረኛና የሥም ቁርኝት፤ የገጠሩን ውበት፣ እንዲሁም የተፈጥሮአዊ ውበትና የጥበብን ተጋምዶ፣ ንባብና ማኅበረሰብ (አንባቢ ራሱን የሳተ ተደርጎ እንደሚታይ)፣ ዛፍ መትከል?... ወዘተ. እንደምልክትነት ተካትተዋል።

#ከራስ ጋር ንግግር/Interior Monologue - ዋናው ገጸ-ባሕሪይ በተለያዩ ስሜቶች መካከል በመቸንከር ጊዜውን/ሁኔታውን የሚመጥኑ ጥያቄዎችን ለእራሱ ያቀርባል፤ ምላሹንም ራሱ ይሰጣል። ከራስ ጋር ንግግር።

‹‹ፋሲካ ግን መቼ ነው? ሩቅ ነው መሰል›› (ገጽ 165)፣ ‹‹ከክፍሉ ተማሪ እኔ ብቻ ሁለት ጊዜ ተገረፍኩ። ምን ስላደረግሁ? ስለመለስኩ›› (ገጽ 189) እና የመሳሰሉትን።

#ሴራ - (ሀ)፣ የድርሰቱ ዋና ገጸ-ባሕርይ ያለመክሊቱ የሚከታተለው ትምህርት የእግር እሳት ይሆንበታል። (ለ)፣ በቤትም በት/ቤትም ስንፍናውን እየተናገሩ የባሰ እንዲያንገሸግሸው ያደርጉታል። (ሐ)፣ የሥነ-ልቡናዋ መምህርት በት/ቤት ተገኝታ ስለመክሊትና ፍላጎት ብሎም እንዴት ስኬታማ መሆን እንደሚቻል ታወያያቸዋለች። ይኼኔ ‹‹ራስ›› በጣም ይንገሸገሻል፤ ጥልቅ ሕልምም ያልማል። (መ)፣ ሰበብ ፈልጎ ትምህርቱን ጥሎ አያቶቹ ዘንድ ይኮበልላል። (ሠ)፣ ሌጣ መሬት ላይ ዛፍ ተክሎ መንደሩንና አገሩን ይታደጋል። (ረ)፣ የከንቲባው ገዳይ በቁጥጥር ሥር ይውላል። ከሞላ ጎደል ሴራው የምስራቻዊ ድምዳሜ (surprise ending) ዓይነት መልክ አለው።

#‹‹ራስ››ና ስንፍና ሽሽት/A travelling character - ‹‹ራስ›› ከጅምሩ ተንገሽጋሽ ማቲ ነው። አለፍላጎቱ ተማሪ ቤት ተዱሎ ፍዳውን የሚበላ ዓይነት፤ በጉያው ያሉ ግለሰቦች በነገር እየጎነታተሉ፣ ስንፍናውን ብቻ እየደረቱ ያስመርሩት ጀመር። ቢጥር፣ ቢግር ስኬት ጀርባዋን ሰጠቺው። ቢያስር፣ ቢሠራ የትምህርት ፍላጎቱ ነጠፈ። በቤትም በት/ቤትም ተነቀፈ። ስኬትን፣ ራስን ፍለጋ አያቶቹ ጋር ሄደ፤ ተጓዘ። ከአጀብ ተነጥሎ የሚመጥነውን ዓለም ኖረ። ራስን ፍለጋ!

#በአጠቃላይ ‹‹ራስ›› እንደ ጣኦስ መልከ ብዙ ቴክኒኮችን ያጨቀ ድርሰት ነው። ከላይ የተገለጹት እና ሌሎች ብዙ ‹ቦግ› ብለው ወዲያው ‹እልም› ያሉ የትረካ ቴክኒኮችን አጭቃለች፤ ደራሲው በቀጣይ ቁስ አካላዊ መሣሪያዎችን፣ እንግዳ ክስተትን፣ ከራስ ጋር ንግግርን፣ የምልክት ፈጠራን እና ሌሎች ቴክኒኮችን በይበልጥ ያዳብራቸዋል ብዬ አምናለሁ።

Yonas Tamiru Gebre ክፈት / አስተያየት ይስጡ

2023-05-28 19:32:15 ወደ መክሊት ሽሽት፤ ‹‹ራስ››
(ዮናስ ታምሩ ገብሬ - አዲስ አድማስ፣ 19፣09፣15)

#መነሻ - ‹‹ራስ›› የደራሲ ፍሬ ዘር ሥራ ነው፤ በ275 ገጽ ዕድሜው በነጠላ ውጤት የተቋጨ ልብ-ወለድ ሲሆን፣ በዋና ገጸ-ባሕርይው (በራስ) ተራዳኢነት እየታገዘ ጭብጡን ተርኳል። ‹‹ራስ›› ለምርጫችንና ለመክሊታችን ቁብ የማይሰጠውን የትምህርት ሥርዐት በወጉ የሚያስቃኝ ድርሰት ነው ብዬ አምናለሁ። በድርሰቱ ውስጥ ‹‹ራስ›› የተባለ ብላቴና በአንገሽጋሹ የትምህርት ሥርዐት ምክንያት አልጋው ቀጋ ይሆንበታል፤ እክፍል ተገኝቶ ትምህርት ከሚከታተል በደዌ ተሰቅዞ የአልጋ ቁራኛ ቢሆን ይመርጣል። ታዲያ ይኼ ብላቴና ያልተጠራበት ድግስ እንደሚቀላውጥ ሰው ውርክብ ውስጥ ይዘፈቃል። ቆሞ መሄድ ሳይችል ብዙ ቁምነገር ይጠበቅበታል፤ ውጤታማ ሊሆን ባለመቻሉ ወደ አያቶቹ ቀዬ ይከተታል - ወደ ገጠር። እዚያ ዛፍ ተካይ ሆነ፤ በትምህርቱ ቢወቀስም መንደሩንና ሀገሩን ታደጋቸው። ‹‹ራስ›› ከተነባቢነት በተረፈ በርከት ያሉ ረድኤቶችን ጀባ የሚለን ድርሰት ነው የሚል እምነት አለኝ። እንሆኝ…

#ሽፋን እና ርእስ - የመጻሕፍ ሽፋኑ ሙሉ በሙሉ ዋናውን ገጸ-ባሕርይ ‹‹ራስ››ን የመግለጽ ሙከራ ነው። ሽፋኑ እንደምንመለከተው የገጸ-ባሕርይውን ሥራ/ተግባር በከፊል ይወክላል ብዬ አምናለሁ። ብሎም ስዕሉ ከድርሰት ሐሳቡ ጋር የማይቃረንና ግልጽ የሆነ መሆኑ ዕሙን ነው። በግሌ እንደ አለመስማማት የማነሳው ሐሳብ ቢኖር፣ የመጻሕፉን ርእስ የሚወክል ስዕል ተስሎ ሳለ ሥሙ አብስትራክት መሆን መቃጣቱን ነው፤ ለዚህም ‹ራ›ን መመልከት ይቻላል፤ የሰው ፊት የመሰለ ድብቅ ስሜት በርእሱ የመጀመሪያ ፊደል ላይ መካተቱ ድረታ ይመስለኛል።

#የገጸ-ባሕርይ አሳሳል - የሀገሬ ሰው ‹‹ሥምን መልአክ ያወጣል›› የሚላት ብሒል አለችው። በድኅረ-ዘመናዊ ሥነ-ጽሑፍ ሥም ግለሰብን፣ ቦታን፣ ድርጊትን… ወዘተ. ይወክላል። የድርሰት ጭብጥና የገጸ-ባሕርይ አሳሳል የጠለቀ ቁርኝት አላቸው። በድርሰት ለተቀረጸ ገጸ-ባሕርይ ሥራውንና ሥሙን የሚሸት የሥራ ድርሻ መስጠት የተለመደ ነው። የሥራ ድርሻን መሠረት አድርገን የምንሰይመው ሥም ተውላጠ-ሥም በመባል ይጠራል። ድርሰቱ ከቀጥተኛ ሥም ይልቅ ተውላጠ-ሥምን መሠረት በማድረግ ገጸ-ባሕርያትን ሠይሟል፤ ገጸ-ባሕሪያቱም በልካቸው የተሰፋላቸውን ሥራ ሲከውኑ እናስተውላለን። ለአብነት ‹‹ራስ›› የተባለ ማቲ በንጡልነት የራሱን የስኬት ዓለም ሲኖር አስተውለናል።

#ሥነ-ውበት/Aesthetic - በድርሰቱ የተካተቱ ውበታም ቃለት፣ ሐረጋትና ገለጻዎችን እንጥቀስ፡- ‹‹ያስኳላ ጠንቋይ›› (ገጽ 9)፣ ‹‹የንብ እናት ሆንኩ›› (ገጽ 29)፤ ‹‹ላስራ አምስት ደቂቃ እረፍት ሁለት ሰዓት ሙሉ መጓጓት የየለት ተግባሬ ነው›› (ገጽ 1)፣ ‹‹ዓይኑ ተሸነቆረ›› ገጽ 32)፤ ‹‹የቤት ሥራ ሲል ላዬ ላይ ቤት የተሰራብኝ ያህል ትንፋሽ ያጥረኛል›› (ገጽ 2)፣ ‹‹በውርርድ ተሸንፌ ያበሳጨሁት እኔ ሌላው ብስጭቱ ነኝ›› (ገጽ 40) እና ሌሎች በውበታቸው ልብን የሚያሞቁ ትረካዎችን መጥቀስ ይቻላል። በተጠቀሱ መዘርዝሮች አጽንኦት መስጠት ያሻው ጉዳይ እንዳለ መመልከት እንችላለን። የዓረፍተ-ነገር አጀማመር የሥነ-ውበት አንድ አካል ነው፤ የመጀመሪያ ዓረፍተ-ነገር ሰዓቢ፣ ግልጽ፣ እንዲሁም የተነባቢነትንና የአንባቢን ትኩረት የሚስብ መሆን እንዳለበት ይታመናል። ገጽ 1፡- ‹‹ትምህርት አልወድም።›› ብሎ ይጀምራል። ይኼ የሚያሳየው ደራሲው የመጻሕፉን ጽንሰ-ሐሳብ በመጀመሪያዋ ዓረፍተ-ነገር ለመወከል ሲል በተደጋጋሚ እንደከለሰ/እንደሠረዘ ነው።

#ቁስ አካላዊ መሣሪያዎች/Mechanical Devices - ቁስ አካላዊ መሣሪያዎች በኢታሊክስ የተጻፉ ዓረፍተ-ነገሮች፣ የተሠመረባቸው ሐረጋት፣ በቃለ-አጋኖ የሚያልቁ ገለጻዎችንና ሌላንም ያካትታል። የዚህ ቴክኒክ ጠቀሜታ በትረካ ወቅት የሚስተዋሉ የአቅጣጫ፣ የሂደትና የጊዜ መለዋወጦች እና የገጸ-ባሕርይውን ትኩረትና አጽንኦት መጠቆም ነው፤ በታሪኩ ውስጥ ምን እየሆነ እንደሆነ አመላካች ናቸው። ለማሳያ፡- ‹‹ኧረ በታባ!››፤ ‹‹እንደ ፈራሁት!›› (ገጽ 85)፤ ‹‹ዝም!›› (ገጽ 85)፤ ‹‹በታባ!›› (ገጽ 191)፣ ‹‹በሞትኩት!›› (ገጽ 177)፣ ‹‹በታባ ሞት!››፣ ኧረ ምንድነው በታባ!›› ገጽ 265) እና በርካታ በኢታሊክስ የሰፈሩ ዓረፍተ-ነገሮችን መጥቀስ ይቻላል።

#የቃላት መረጣ እና ምጣኔ - በድኅረ-ዘመናዊ ሥነ-ጽሑፍ ደራሲ መረን ነክቶ የሥነ-ጽሑፍ ሐሳቡን ማካለብ የለበትም፤ በቋንቋ አጠቃቀም ረገድ የድርሰቱ ዋና ገጸ-ባሕርይ ልጅ ስለሆነ ቀላል አማርኛን በመጠቀም በእያንዳንዱ ክስተት መሀል ብቅ እያለ ግብረ-መልስን ሰጥቷል የሚል እምነት አለኝ። ብሎም፣ ደራሲው ለዋናው ገጸ-ባሕርይ ግዝፈትን ለመስጠት በማለም ከአድራጊ ወደ ተደራጊ (active voice) የመተረክ ቴክኒክን ተጠቅሟል።

ደራሲ በቋንቋ አጠቃቀሙ እና በብዕር አጣጣሉ ቁጥብ መሆን እንዳለበት ይነገራል። በንባብ ወቅት የሚከተል መታከትን፣ የሐሳብ መሸራረፍን፣ የፍሰት መወለካከፍን ለመቅረፍ ሲባል የድርሰት ሐሳብ በተንዠረገገ ቋንቋ ባይገለጽ መልካም እንደሆነ ስምምነት አለ። ‹‹ራስ›› በተመጠኑ ቃላቶች፣ በውስን ሐረጋት እና በአጫጭር ዓረፍተ-ነገሮች የመተረክ አባዜ ይታይበታል። ምሳሌ እንጥቀስ፡- ‹‹በገላጣ ስፍራ እየተራመድኩ እግሬ ይማታብኛል፣ ንፋስ ያደናቅፈኛል፣ የማውቀው መልሱ ይጠፋኛል፣ ስሜ ራሱ ይዘነጋኛል›› (ገጽ 11)፣ ‹‹ሰርቶ ማሳየት አይቸግረው፣ ለማስረዳት ቃል አያጥረው›› (ገጽ 139)፣ ‹‹በምንም አትደሰትም፣ ማንንም አትቀየምም፣ በምንም አትናደድም›› (ገጽ 158)፣ ‹‹ከውስጥ ስጠብቃት ከውጭ ተከሰተች። አብርታለች! ደሞ ደብተር ይዛለች›› (ገጽ 219)። ከላይ በምሳሌ የጠቀስኳቸውና ሌሎች ቃላት፣ ሐረጋትና ዓረፍተ-ነገሮች ቁልቁል ቢደረደሩ ግጥማዊ ለዛ እንደሚኖራቸው አልጠራጠርም።

#የአፈ-ታሪክ እና የምሳሌያዊ አነጋገር ፈጠራ - ደራሲ በትረካ ዐውድ ውስጥ፣ ወይም በሚቀርጸው ገጸ-ባሕርይ አስገዳጅነት ያልነበሩና አዳዲስ ተረቶችን፣ ምሳሌዎችን፣ አፈ-ታሪክን የመፍጠር ዕድሉ ሰፊ ነው። ‹‹ራስ›› በርካታ አፈ-ታሪኮች፣ ተረትና ምሳሌዎች፣ ሥነ-ቃል እና ምሳሌያዊ አነጋገሮች የተፈጠሩበት ልብ-ወለድ ነው። ነባሩን በአዲስ በመተካት (deconstruction) ደራሲ ፍሬ ዘር በትረካ ዐውዶቹ እንዲሁም በገጸ-ባሕርይው ጠባይ ምክንያት የተለያዩ ሥነ-ቃሎችን፣ ተረቶችንና አፈ-ታሪክን ፈጥሯል፤ ማሳያ እንጥቀስ፡-

‹‹ባንድ ድንጋይ ሁለት ጊዜ ተፈነከትኩ›› (ገጽ 4)፣ ‹‹ከተማ - ከሌሎች ተፋፍጎ ማደር›› (204)፣ ‹‹ወማ - ወንድማለም›› (ገጽ 34)፤ እንዲሁም በገጽ 21፣ 35፣ 39፣ 43፣ 53፣ 127፣ 252 (ሥነ-ቃል)… ወዘተ. የተካተቱ ሐሳቦችን መጥቀስ ይቻላል። ከላይ የጠቀስኳቸው ማሳያዎች የዋናውን ገጸ-ባሕርይ መገለጫዎች የሚወክሉ ናቸው የሚል እምነት አለኝ።

#ዘይቤአዊነት - ፍሬ ዘር ድንቅ የሆነ ተምሳሌት ይቀምማል። በSimulation/ፍጹም ተቃራኒ የሆኑ ሁለት ሐሳቦችን በማገናኘት ጉዳዩ ትኩረት እንዲስብ ያደርጋል። ዘይቤዎቹ በአብዛኛው አነጻጻሪ ሲሆኑ ዋናው ገጸ-ባሕርይ ቋንቋን በመጠቀም ፍትሐዊነትን፣ እውነታን፣ የሐቅ መዛባትን፣ የነገሮች አለመገጣጠምን፣ ግነትን… ይመረምራል። ደግሞ ዘይቤዎቹ ሙድ ዓይነት ትረካ መምሰላቸው ነው። ክፈት / አስተያየት ይስጡ

2023-05-28 19:31:24 ክፈት / አስተያየት ይስጡ

2023-05-20 20:43:30 አብርሆታዊው ዘመናዊነት እንግሊዝ ውስጥ ተቀጣጥሎ ወደ አሜሪካ እና ፈረንሳይ ለመስፋፋት ረጅም ጊዜ ያልፈጀበት ሲሆን፤ ብዙ ጀርመናውያን አሳቢዎች ግን አብርሆታዊው ዘመናዊነትን በጥርጣሬ አይን ማየት የጀመሩት ከፈርንሳይ አብዮት በጣም ቀደም ብለው ነው ይለናል Stephen Hicks። በተለይም ደግሞ:-

<<አመክንዮአዊ-አእምሮ የእውቀት መለኪያ ሚዛን በሚሆንበት ጊዜ ጭፍን-እምነት ቦታ እንደማይኖረው ግልፅ ነው። አመክንዮአዊ-አእምሮ እየጎለበተ በሚሄድበት ጊዜ ሳይንስ ይጎለብታል፤ ሳይንስ እየጎለበተ ሲሄድ ደግሞ፣ ሰዎች በጭፍን-እምነት ሲቀበሏቸው የነበሩ ልእለ-ተፈጥሮአዊ (supernaturalistic) ማብራሪያዎች በምክኑያዊነት መመዘኛ ሲታይ ተቀባይነታቸው አሌ በማይባል ተፈጥሮአዊ (naturalistic) ሳይንሳዊ ማብራሪያዎች ይተካሉ። ይሄ አካሄድ ደግሞ ለጀርመናውያኑ ፀረ-አብርሆት አሳቢዎች በሃይማኖት፣ ሞራሊቲ፣ እና ፖለቲካ ላይ የሚኖሮውን አንድምታ ያሳስባቸው እና ያስጨንቃቸው ነበር።>>

ከዚህ የተነሳም ሃይማኖታዊ ትውፊታቸውን፣ ባህላቸውን እና ፖለቲካቸውን ከሳይንስ ጥቃት ለመከላከል ያለሙ ጀርመናውያን አሳቢዎች በአብርሆታዊው ዘመናዊነት ውስጥ ሊኖር የሚችልን ደካማ ጎን ማፈላለግ ጀመሩ። የሚገርመው ብዙ ሩቅ መሄድ ሳያስፈልጋቸው ከዚያው ከአብርሆታዊው ዘመናዊነት መገኛ ሰፈር ከ David Hume ኢምፕርሲዝም እና ከ Descartes ራሽናሊዝም አገኙት።

ድህረ-ዘመናዊነት በዘመናዊነት ላይ አምፆ እንዲነሳ ምክንያት የሆነው ፍልስፍናዊ ፕሮብሌምም እንግዲህ እዚህ ነው የምናገኘው። ይህ ፍልስፍናዊ ፕሮብሌም ግን በአብርሆታዊው ዘመናዊነት ዘመን የተከሰተ ሳይሆን ገና ከጥንት ግሪክ በእነ ሂረክላይተስ ዘመን ጀምሮ የነበረ ነው። ፕሮብሌሙ እንዲህ የሚል ነው:-

<<እውቀት ማለት በስሜት ህዋሳቶቻችን የምንገነዘበው ነው ወይስ በፅንሰሐሳብ ደረጃ በአእምሮአችን (በግሪክ ፈላስፎች ቋንቋ በIntellect) የምንገነዘበው ነው። በሁለቱ መካከልስ ግኑኝነት አለ? ካለ ምን አይነት ግኑኝነት ነው ያላቸው? ከሌለ ደግሞ የትኛው መንገድ ነው ብቁ የእውቀት ማግኛ መንገዱ?>>

ለዘመናት ፕሌቶናውያን እና አሪስቶትላውያን ፈላስፎች ለዚህ ፕሮብሌም ምላሽ ለመስጠት የሞከሩ ቢሆንም፤ አንድም ፈላስፋ ግን በአጥጋቢነት እና አስተማማኝ በሆነ መልኩ ምላሽ የሰጠ አልነበረም። (በእኔ ምልከታ ሁለቱም ፍፁም ተቃራኒ የሆኑ ፍልስፍናዊ ባላንጣዎች ቢሆኑም በ18ኛው ክዘ መጨረሻ አካባቢ ብቅ ያለው የካንት ፍልስፍና እና በ20ኛው ክዘ ላይ የተነሳችው አይን ራንድ ያመነጨችው የኦብጀክቲቪዝም ፍልስፍና ለዚህ ፍልስፍናዊ ፕሮብሌም በከባድ ሚዛንነት መፍትሔ በመስጠት የሚጠቀሱ ናቸው። የፍልስፍና ትምህርት ቅፅ-፪ ይመልከቱ) እንግዲህ በአብርሆታዊ ዘመናዊነት ጊዜም ቢሆን የዴካር ራሽናሊዝም <<ስለ ዓለም የሚኖረንን እውቀት የምናገኘው ከዓለም ጋር ምንም ግኑኝነት በሌላቸው ከውስጥ በንቃተ-ህሊናችን በምናቀናጃቸው ቅርፀ-ምስሎች አማካኝነት ነው፤ ስለዚህ እውቀት ሐሳባዊ (ideal) ነው>> ሲል በአንድ በኩል፤ የህዩም ኢምፕሪሲዝም ደግሞ <<ስለ ዓለም እውቀት የምናገኝበት መንገድ በስሜት ህዋሳቶቻችን አማካኝነት ነው፤ ነገር ግን አእምሮአችን ይሄን በስሜት ህዋሳቶቻችን አማካኝነት የምናገኛቸውን የተለያዩ ግብአቶች በማጠናቀር ወደ አንድ የተቀናጀ ፅንሰሐሳባዊ እውቀት የሚያደራጅበት አቅም የለውም፤ በዚህም ስለ ዓለም የሚኖረን እውቀት እርስ በርሳቸው ምንም ግኑኝነት የሌላቸው (በመንስኤ እና በውጤት ወይም በመንደርደርያ ሐሳብ እና በመደምደምያ መካከል ግኑኝነት የሌላቸውን) የባህርያት ዓይነቶች ጅረት ነው>> በሚል በሌላ በኩል ሆነው በሐሳብ ሲፋጩ ነው የነበሩት።

አብርሆታዊው ዘመናዊነትን ለፀረ-አብርሆታዊ ጥቃት የሚያጋልጠው ደካማ ጎንም ( Achilles' heel) ይሄ ነው። አብርሆታዊው ዘመናዊነት ለዚህ ወሳኝነት ያለው ፍልስፍናዊ ፕሮብሌም በቅጡ ምላሽ ሳያስቀምጥ፤ <<እውቀት ማለት በቀጥታ በስሜት ህዋሳቶቻችን አማካኝነት ከውጭ የምናገኘውን ምስለ-አካላዊ ግብአት (perceptual data) አመክንዮአዊ-አእምሮአችንን ተጠቅመን በአርቅቆት ሂደት (abstraction process) የምናቀናብረውን ወይም የምናደራጀው ነው>> የሚል ምንጩ አሪስቶትላዊ የሆነ እንደነ ኒውተን አይነት ሳይንቲስት-ፈላስፎች የተከተሉትን ሳይንሳዊ አካሄድን ነበር የተከተለው።

ኢምፕሪስስቶቹ እና ራሽናሊስቶቹ በአመክንዮአዊ-አእምሮ ምንነት ላይ እየተቃረኑ እያለ ይሄን ዓይነት ሳይንሳዊ አካሄድ እንዴት ሊዳብር ቻለ? የሚል ጥያቄ መነሳቱ አይቀርም። ነገሩ ወዲህ ነው። በዘመናውያን ፈላስፎች መካከል ብዙ ልዩነቶች ቢኖርም ቅሉ፤ ቅድመ-ዘመናዊነት ላይ ከነበረው የጭፍን-እምነት (faith)፣ የተአምራታዊነት (mysticism)፣ እና የእኔ አውቅልሃለሁ ልሂቃዊ አምባገነንነት (intellectual authoritarianism) አካሄድ አንፃር ግን ሀሉንም በአንድነት አስማምቶ "ዘመናውያን" የሚያሰኛቸው መሰረታዊ ጉዳይ አለ—በአመክንዮአዊ-አእምሮ ተጨባጭነት (objective) እና ብቃት (competence) ያላቸው ፅኑ እምነት። አመክንዮአዊ-አእምሮ እንደዚህ አይነት የክብር ማማ ላይ ስትቀመጥ ደግሞ የአብርሆት ፕሮጀክት ይከተላል። ** (ከስር ያለውን ማስታወሻ ይመልከቱ)

እንደ ሀማን (Hamann) እና ኸርደር (Herder) ያሉ ጀርመናውያን ፀረ-አብርሆት አሳቢዎች ግን <<ሳይንስ ያንን ኢምፕሪስስቶችን እና ራሽናሊስቶችን ለሁለት የከፈለውን ፍልስፍናዊ ፕሮብሌም በተገቢ መንገድ ሳይፈታ በሃይማኖታዊ እምነት (faith) ላይ እና በተአምራታዊነት (mysticism) ላይ የመዘባበት ስልጣን ከየት አገኘው?>> የሚል ተገቢነት ያለው ጥያቄ በማንሳት ሳይንስን ይዘባበቱበት ጀመር።

<<ሳይንስ እና አመክንዮአዊ-አእምሮ በጭፍን-እምነት (faith) ላይ የሚዘባበቱበት የበላይነት የላቸውም>> የሚል የፀረ-አብርሆታውያኑ መዘባበቻን ለማፅናት የመጨረሻው ሚስማር የመታው ግን ኢማኑኤል ካንት (Immanuel Kant) ነው። እንዴት?

ይቀጥላል...

ማስታወሻ

* ከተረት ወደ ህሊና:
https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=1787958144878294&id=100009923764062&mibextid=Nif5oz

** አብርሆትን በተመለከተ በስፋት ለማንበብ:

https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=1962304174110356&id=100009923764062&mibextid=Nif5oz

Yonas Tadesse Berhe ክፈት / አስተያየት ይስጡ

2023-05-20 20:43:29 ድህረ-ዘመናዊነት (Postmodernism): ማህበረሰባዊ ዕዳ ወይስ ቡራኬ?

(ዮናስ ታደሰ)

ክፍል አራት

2.1 ድህረ-ዘመናዊነት በዘመናዊነት ላይ አምፆ እንዲነሳ ምክንያት የሆነው ፍልስፍናዊ ፕሮብሌም ታሪካዊ ዳራ

በፍልስፍና ታሪክ ውስጥ ቴይሊዝ ባመጣው "ከተረት ወደ ህሊና" መሸጋገሪያ ጭብጥ ምክንያት፤ ግሪክ መሰረቱ ያደረገው የምእራቡ ዓለም ፍልስፍና የሚታወቅበት ዋና መለያ ባህሪው በአመክንዮአዊ-አእምሮ (Reason) ላይ ያለው ፅኑ መተማመን ነው። * (ከስር ያለውን ማስታወሻ ይመልከቱ)

ይሄም ማለት ሰው ስለ ራሱ የሰውነት ተፈጥሮ ምንነት እውቀትን ጨምሮ በዙሪያው ስለአለው የተፈጥሮ ከባቢም ሆነ ስለ ዓለም/ሁለንታ ምስጢራት በአጠቃላይ ለማወቅ ከፈለገ፤ ያለ ማንም ውጪያዊ ወይም መለኮታዊ እገዛ እሱ ራሱ የገዛ አመክንዮአዊ-አእምሮውን ተጠቅሞ አጥንቶ እና ተመራምሮ ሊደርስበት ይችላል የሚል በህሊና (ወይም በአመክንዮአዊ-አእምሮ) ላይ ያልተሸራረፈ ሙሉ መተማመንን መያዝ ማለት ነው።

በዚህ ምክንያት ነው እንግዲህ ግሪክ ላይ የተወለደው ፍልስፍና የህሊና ወይም የአመክንዮአዊ-አእምሮ ውልደት ተደርጎ የሚወሰደው ። ከዚህ የተነሳም ነው መጀመሪያ ላይ የግሪካውያን በኋላ ላይ ደግሞ የምእራቡ ዓለም በአጠቃላይ የተከተለው የሐሳብ ታሪክ ጉዞ ከተረት ወደ ህሊና የተደረገ ጉዞ ተደርጎ የሚወሰደው።

ይህ ከተረት ወደ ህሊና በተደረገ ሽግግር ምክንያት የተጀመረው አመክንዮአዊ-አእምሮ መር የፍልስፍና ጉዞ ግን ገና ከጅምሩ ጀምሮ እስከ አሁን ድረስ በተግዳሮቶች የተሞላ ውጣ ውረድ የበዛበት መንገድ ሆኖ ነው እየቀጠለ ያለው። ተግዳሮቱ የሚመነጨው በዋናነት ከ እንደነ ሄረክላይተስ አይነት ተጠራጣሪ (skeptic) ፈላስፎች እና የምስራቁ ዓለም ሃይማኖታዊ ወይም ደግሞ ተአምራታዊ (mystical) ተፅእኖ ያለባቸው ፓይታጎረሳውያን አይነት ፈላስፎች ነው።

የነዚህ ሁለት ጎራዎች ማለትም በአመክንዮአውያን ፈላስፎች እና በተአምራታውያን ፈላስፎች መካከል በሚደረግ የሐሳብ ፍልሚያ (በታሪክ እንደታየው ተአምራታውያን የበላይነት በሚያገኙበት ወቅት የሐሳብ ፍልሚያውን ወደ ሐይል/ጉልበት ይቀይሩታል) ነው የፍልስፍና ታሪክ ሂደት እንደዚሁም አጠቃላይ የሰው ልጅ የታሪክ ሂደት አቅጣጫ የሚወሰነው ትላለች አይን ራንድ። ከሶቅራጥስ በኋላ ደግሞ ይህ ፍልሚያ በአሪስቶትላውያን እና በፕሌቶናውያን መካከል የሚደረግ ነው። (The Duel Between Plato and Aristotle in, Objectivism: The Philosophy of Ayn Rand)

አሪስቶትላውያን ማለት በዲበ-አካል (ሜታፊዚክስ) አስተምህሮአቸው <<እውንነት (Reality) በፍፁማዊነት ከኛ ንቃተ-ህሊና ውጭ ፀንቶ የሚኖር ተጨባጭ (objective) ነው ብለው የሚቀበሉ፤ በስነ-እውቀት (ኤፒስተሞሎጂ) አስተምህሮአቸው ደግሞ <<የሰው አእምሮ ይህን እውንነት (Reality) ማወቅ ይችላል>> ብለው የሚቀበሉ ናቸው። ፕሌቶናውያን ማለት ደግሞ በዲበ-አካል (ሜታፊዚክስ) አስተምህሮአቸው <<የእውንነት (Reality) ምስለ-አካል/ቅርፀ-ምስል (perception) ይህ ነው ተብሎ የማይወሰንና ሊታወቅም የማይችል ኢእውን-ምስል (illusion) ነው ብለው የሚቀበሉ፤ በስነ-እውቀት (ኤፒስተሞሎጂ) አስተምህሮአቸው ደግሞ <<የሰው አእምሮ እውንነትን ለማወቅ የማይቻለው አቅመ-ቢስ (impotent) ነው ብለው የሚቀበሉ ናቸው። (የፍልስፍና ትምህርት ቅፅ-፩)

በነዚህ ሁለት ጎራዎች በተደረገው የመጀመሪያው የሐሳብ ፍልሚያ ታድያ በፕሌቶናውያኑ በእነ ፕሎታይነስ (Plotinus) እና ኦግስጢኖስ (Augustine) ስራዎች አማካኝነት ፕሌቶ አሸናፊ ሆነ። በዚህም የጨለማው ዘመን (The Dark Ages) የሚባለውን ተከተለ። የጨለማው ዘመን ቶማስ አኳይነስ አሪስቶትልን ነፍስ ዘርቶ እስኪያስነሳው ድረስ ባለው ጊዜ ውስጥ የቆየ ነው። አሪስቶትል በቶማስ አኳይናስ አማካኝነት በአውሮፓ ምድር ከተንሰራፋ በኋላ፤ አውሮፓውያን ለዘመናት ተሰውሮባቸው የቆየውን የአመክንዮአዊ-አእምሮ ምንነት እና ጥቅም ይበራላቸው ጀመር። በዚህም ምክንያት አጠቃላይ የሐሳብ ታሪካቸውን መመርመር ጀመሩ። የጨለማው ዘመንን ተሻግረውም ወደ ኋላ ማማተር ሲጀምሩ ግሪክ ላይ ቀደምት አባቶቻቸው የነበራቸውን በአመክንዮአዊ-አእምሮ ላይ የመተማመን ባህልን ተገነዘቡ። ይሄን በአመክንዮ ላይ የተመሰረተውን የግሪክ ፍልስፍና ባህልን አጣቅሰውም ወደ ህዳሴ ዘመን (Renaissance) አቀኑ። በአመክንዮአዊ-አእምሮ ላይ ያላቸውን መተማመን በረኒ ዴካር (René Descartes)፣ ፍራንሲስ ቤከን (Francis Bacon)፣ እና ጆን ሎክ (John Locke) ስራዎች አማካኝነት እየጎለበተ ሲመጣም ዘመናዊ ፍልስፍና ተወለደ። አመክንዮአዊ-አእምሮ የሚገባትን የክብር ማማ ላይ ስትቀመጥም የአብርሆት ዘመን (The Age of Enlightenment) ተከተለ። (የፍልስፍና ትምህርት ቅፅ-፩)

የዘመናዊነት ፍልስፍና ምንድን ነው?

ዘመናዊ ፍልስፍና እና አብሮሆት ተመጋጋቢ ናቸው። ዘመናዊ ፍልስፍና አብርሆትን ወለደ፤ በአብርሆት ዘመን ደግሞ ዘመናዊ ፍልስፍና ጎልምሶ በባህል፣ በአርት ፣በፖለቲካ፣ በሳይንስ እና በቴክኖሎጂ የተገለፀበት ነው።

የዘመናዊነትን ጅማሮ ከጊዜና ከቦታ አንፃር መበየን አስቸጋሪ ነው ይባላል። ነገር ግን ፍልስፍናዊ ምልከታቸውን ተፈጥሮአዊነት (Philosophical Naturalism) ላይ ያተኮረ፣ በአመክንዮአዊ-አእምሮ ላይ ባላቸው መተማመን ወይም ፅኑ እምነት፣ እናም በግለሰባዊነት ላይ ባላቸው ልዩ አትኩሮት የተነሳ ቤከን፣ ዴካር፣ እና ሎክ የነበሩበትን ዘመን የዘመናዊነት ሐሳብ የተጠነሰሰበት አድርገን መውሰድ እንችላለን። ዘመናዊነት ያመጣቸውን አዳዲስ እሳቤዎች ለማየት እንዲያስችለን ከቅድመ-ዘመናዊነት ያለውን ንፅፅሮሽ ከብዙ በጥቂቱ እንመልከት:- (Explaining Postmodernism)

- ዘመናውያን አሳቢዎች የተፈጥሮ እውቀትን ለማግኘት በአፅንኦት የሚቀበሉት መንገድ የምስለ-አካል (Perception) እና አመክንዮአዊ-አእምሮ (Reason) መሳሪያዎችን ሲሆን፤ ቅድመ-ዘመናውያን ትውፊትን (tradition)፣ ጭፍን-እምነትን (faith)፣ እና ተአምራታዊነትን (mysticism) ነው እንደ የእውቀት መሣሪያ የሚቀበሉት።

- ዘመናውያን አሳቢዎች የሰውን ራስ-ገዝነት (autonomy) እና የራሱን ፀባይ/ባህሪ (personal character) የማነፅ/የመገንባት ሚና ለመወጣት ያለውን ውስጣዊ አቅም ላይ ሲያተኩሩ፤ ቅድመ-ዘመናውያን ደግሞ ሰው የመሆን ዕዳ በሚሏቸው ባሕርያት ውጭያዊ ረዳት ፈላጊነት (dependence) እና የውርስ ሐጢአተኝነት ወይም ጥንተ-አብሶ (Original Sin) ላይ ነው የሚያተኩሩት።

- ዘመናውያን አሳቢዎች ሰውን በግለሰባዊ ልኬት የሚመዝኑ እና የእሴት ልኬት ሚዛን (standard of value) አድርገው የሚወስዱትም ግለሰብን ሲሆን፤ በቅድመ-ዘመናውያን አሳቢዎች ዘንድ ደግሞ የህልውና ልኬት (unit of survival) ተደርጎ የሚወሰደው ጋርዮሻዊ ስብስቡ/ቡድኑ (The Collective) ነው። በአጠቃላይ ግለሰብን ለማህበራዊ፣ ፖለቲካዊ፣ ወይም ለሃይማኖታዊ የስልጣን ተዋረድ የሚያስገዛ ወይም የሚያስገብር ምልከታ ነው ያላቸው።

አሁን የዘመናዊነት ፍልስፍናዊ ፕሮብሌም ምንነትን እንመልከት። ክፈት / አስተያየት ይስጡ